Biến đổi khí hậu đang trở thành mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh lương thực toàn cầu. Những biến động về thời tiết, nguồn nước và hệ sinh thái đang đặt hàng tỷ người trước nguy cơ thiếu ăn, đồng thời buộc các quốc gia phải tái định hình lại chiến lược phát triển nông nghiệp trong thế kỷ XXI.
Trong nhiều thập kỷ qua, sản xuất nông nghiệp đã đạt được bước tiến lớn về năng suất nhờ ứng dụng khoa học, mở rộng diện tích canh tác và thương mại hóa chuỗi cung ứng. Tuy nhiên, khi nhiệt độ toàn cầu tăng cao, mô hình này đang đối mặt với giới hạn sinh thái nghiêm trọng.
Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) cảnh báo rằng biến đổi khí hậu đã và đang làm suy giảm năng suất cây trồng tại nhiều khu vực, đồng thời làm tăng nguy cơ mất an ninh lương thực, đặc biệt ở các nước đang phát triển, nơi nông nghiệp phụ thuộc nhiều vào thời tiết tự nhiên.
Biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng nghiệm trọng đến sự phát triển kinh tế - xã hội toàn cầu (Ảnh minh hoạ)Các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán, bão lũ và nắng nóng kéo dài khiến hàng triệu hecta đất nông nghiệp bị thoái hóa. Lượng mưa phân bố thất thường, xâm nhập mặn lấn sâu vào đất liền, khiến nguồn nước tưới tiêu ngày càng khan hiếm. Không chỉ cây trồng mà ngành chăn nuôi và thủy sản cũng bị ảnh hưởng nặng nề do dịch bệnh, thiếu thức ăn và suy giảm môi trường sống. Báo cáo “Tình trạng an ninh lương thực và dinh dưỡng thế giới 2024” của FAO ghi nhận hơn 730 triệu người đang đối mặt với tình trạng đói ăn, con số cao nhất trong gần hai thập kỷ.
Trong khi đó, nhu cầu thực phẩm toàn cầu vẫn tăng mạnh do dân số dự kiến chạm mốc 9,7 tỷ người vào năm 2050. Sự chênh lệch giữa khả năng cung ứng và nhu cầu tiêu thụ đang tạo nên một “bẫy khí hậu – lương thực”, khi mỗi cú sốc thời tiết đều có thể làm đảo lộn thị trường và đẩy giá lương thực tăng vọt. Đây là nguy cơ trực tiếp không chỉ với các quốc gia nghèo mà còn đối với hệ thống thương mại và an ninh toàn cầu.
Khí hậu tác động đến an ninh lương thực theo nhiều tầng nấc khác nhau. Trước hết, nhiệt độ tăng làm giảm hiệu quả quang hợp, rút ngắn chu kỳ sinh trưởng và gia tăng thất thoát sản lượng. Nước biển dâng và thay đổi chế độ mưa làm biến đổi cấu trúc đất, khiến nhiều vùng trồng lúa, ngô, đậu nành, các cây lương thực chủ lực bị giảm năng suất. Song song đó, sự xuất hiện của các loài dịch hại, nấm bệnh và sâu keo mới khiến người nông dân khó kiểm soát, buộc phải sử dụng nhiều hóa chất hơn, từ đó gây áp lực ngược lại cho môi trường.
Ngành lúa gạo và nuôi trồng thủy sản của Việt Nam đang ở tuyến đầu của cuộc khủng hoảng khí hậu. Ảnh: Unsplash)Không dừng ở khâu sản xuất, biến đổi khí hậu còn làm đứt gãy chuỗi cung ứng lương thực toàn cầu. Thiên tai khiến hạ tầng giao thông, kho bãi, bến cảng bị gián đoạn, kéo theo tổn thất sau thu hoạch tăng cao. Những cú sốc năng lượng hoặc xung đột khu vực khiến giá phân bón, thức ăn chăn nuôi, vận tải đều tăng, tạo vòng xoáy lạm phát lương thực. Ở tầm vĩ mô, tình trạng này đe dọa sự ổn định xã hội, bởi giá lương thực luôn là yếu tố nhạy cảm, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của hàng trăm triệu hộ gia đình.
Các nhà kinh tế nhận định rằng nếu không có giải pháp kịp thời, đến năm 2050, sản lượng lương thực toàn cầu có thể giảm từ 10 - 20% trong khi nhu cầu tăng hơn 50%. Nguy cơ khủng hoảng lương thực mang tính khu vực, đặc biệt tại châu Phi, Nam Á và các vùng đồng bằng sông lớn ở Đông Nam Á, hoàn toàn có thể trở thành hiện thực.
Trước thách thức ngày càng lớn của biến đổi khí hậu, các quốc gia không thể tiếp tục mở rộng diện tích canh tác như phương thức truyền thống, mà phải chuyển sang mô hình “nông nghiệp thích ứng khí hậu”. Trọng tâm của hướng đi này là ứng dụng khoa học - công nghệ, giống cây trồng chịu hạn, mặn, nhiệt, canh tác tiết kiệm nước, giảm phát thải khí nhà kính và quản lý tài nguyên thiên nhiên một cách bền vững. Các mô hình nông nghiệp thông minh với khí hậu (CSA) đang được FAO, Ngân hàng Thế giới và nhiều tổ chức quốc tế thúc đẩy, nhằm vừa duy trì năng suất, vừa bảo vệ hệ sinh thái trong dài hạn.
Ứng dụng khoa học - công nghệ trong nông nghiệp (Ảnh: VnEconomy)Tại Việt Nam, định hướng này đã được cụ thể hóa qua nhiều chương trình và chính sách trọng điểm. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang triển khai Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021 - 2030, trong đó nhấn mạnh việc chuyển đổi sang sản xuất xanh, nông nghiệp các-bon thấp và thích ứng khí hậu. Việt Nam cũng đặt mục tiêu đến năm 2030, 70% diện tích trồng lúa sẽ được áp dụng quy trình canh tác tiết kiệm nước, giảm phát thải, và 50% sản phẩm nông sản chủ lực đạt tiêu chuẩn xanh theo chuỗi giá trị bền vững.
Tại Đồng bằng sông Cửu Long, vùng sản xuất lúa gạo lớn nhất cả nước, đang thực hiện đề án sản xuất một triệu héc-ta lúa chất lượng cao, phát thải thấp đến năm 2030. Chương trình bao gồm việc sử dụng phương pháp tưới tiêu luân phiên ngập khô, có thể giúp giảm tới 50% lượng khí metan thải từ ruộng lúa. Bên cạnh đó, đẩy mạnh thực hiện mô hình “chuyển đổi sinh kế thích ứng” thay thế một phần diện tích lúa kém hiệu quả bằng cây trồng, vật nuôi có giá trị kinh tế cao hơn như tôm - lúa, rau màu chịu mặn, hoặc mô hình lúa thông minh tiết kiệm nước (AWD).
Ông Lê Thanh Tùng, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp & Môi trường), cho biết: “Nếu như trước đây, chúng ta đặt mục tiêu tăng sản lượng, thì hiện nay, trọng tâm là tăng hiệu quả và tính bền vững. Nông nghiệp xanh, nông nghiệp thông minh là chìa khóa để đảm bảo an ninh lương thực trong kỷ nguyên khí hậu biến động.”
Ứng dụng công nghệ cao trong canh tác lúa tại Đồng bằng sông Cửu Long (Ảnh: chinhphu.vn)Song song đó, đầu tư vào hạ tầng lưu trữ, logistics và chuỗi lạnh đang được xem là “lá chắn” quan trọng giúp giảm thất thoát sau thu hoạch (hiện chiếm tới 20–30% sản lượng toàn cầu). Việt Nam đã có nhiều dự án hợp tác với Nhật Bản, Hà Lan và FAO trong lĩnh vực chuỗi lạnh nông sản, góp phần nâng cao năng lực bảo quản và chất lượng nông sản xuất khẩu.
Hệ thống cảnh báo sớm, dự báo thời tiết và dữ liệu canh tác số hóa cũng đang được xây dựng. Các nền tảng công nghệ như VnSAT, AgriOne hay nền tảng dữ liệu nông nghiệp số của MARD giúp nông dân ra quyết định chính xác hơn trong tưới tiêu, bón phân, gieo trồng, qua đó tối ưu chi phí và giảm rủi ro sản xuất.
Ở cấp chính sách, Việt Nam đã và đang mở rộng các quỹ tín dụng xanh, bảo hiểm rủi ro khí hậu, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ sạch và năng lượng tái tạo phục vụ nông nghiệp. Theo ông Trần Thanh Nam, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường: “Việc kết hợp giữa nông nghiệp xanh, tài chính xanh và đổi mới sáng tạo sẽ tạo thành trụ cột vững chắc cho an ninh lương thực quốc gia. Mỗi đồng đầu tư vào nông nghiệp bền vững hôm nay là một khoản bảo hiểm cho an ninh lương thực của thế hệ tương lai.”
Quan trọng hơn, an ninh lương thực không thể là nỗ lực đơn lẻ của một quốc gia. Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu gắn kết chặt chẽ, một cú sốc ở bất kỳ khu vực nào cũng có thể lan rộng, gây tác động dây chuyền. Vì vậy, hợp tác quốc tế về chia sẻ nguồn gen cây trồng, dự trữ chiến lược, cảnh báo rủi ro và thương mại lương thực công bằng là điều kiện tiên quyết để duy trì ổn định thị trường toàn cầu.
| Tương lai của an ninh lương thực phụ thuộc vào khả năng thích ứng của con người với khí hậu, tái thiết mô hình sản xuất, đổi mới chính sách và thay đổi thói quen tiêu dùng. Khi biến đổi khí hậu không còn là nguy cơ xa xôi mà là thực tế hiện hữu, “xanh hóa” hệ thống thực phẩm toàn cầu không chỉ là lựa chọn đúng đắn, mà là con đường duy nhất để bảo đảm sự sống còn cho hàng tỷ người trên hành tinh. |
Minh Khuê