Là quốc gia nông nghiệp, Việt Nam không chỉ chịu tác động nặng nề của biến đổi khí hậu mà còn là một trong những nguồn phát thải khí mê-tan lớn trong khu vực. Trong đó, lĩnh vực trồng trọt – đặc biệt là canh tác lúa nước – chiếm tới gần 46% tổng lượng phát thải khí mê-tan quốc gia.
Yêu cầu cấp thiết
Trước yêu cầu thực hiện cam kết giảm ít nhất 30% khí mê-tan vào năm 2030 so với năm 2020, ngành nông nghiệp đang đứng trước nhiệm vụ cấp bách là chuyển đổi mạnh mẽ phương thức sản xuất theo hướng xanh và phát thải thấp.
Theo thống kê, lượng phát thải khí mê-tan của Việt Nam năm 2020 đạt khoảng 111 triệu tấn CO₂ tương đương, trong đó ngành trồng trọt chiếm hơn 47 triệu tấn, chủ yếu từ hoạt động canh tác lúa nước, đốt phụ phẩm và bón phân hữu cơ trong điều kiện ngập nước. Các yếu tố như chế độ tưới tiêu, thời gian ngập ruộng, lượng phân bón và phương pháp xử lý rơm rạ ảnh hưởng trực tiếp đến lượng phát thải khí mê-tan trong sản xuất.
TS. Bùi Thị Phương Loan – Viện Môi trường Nông nghiệp cho biết, khí mê-tan sinh ra chủ yếu trong quá trình phân hủy yếm khí của chất hữu cơ trong điều kiện ngập nước. Vì vậy, việc thay đổi quản lý nước và phụ phẩm sau thu hoạch là chìa khóa để giảm phát thải mà không ảnh hưởng đến năng suất cây trồng. “Nếu chỉ cần rút nước giữa vụ hoặc áp dụng kỹ thuật tưới khô – ướt xen kẽ (AWD), lượng phát thải khí mê-tan có thể giảm từ 30 - 40%,” bà Loan chia sẻ.
TS. Bùi Thị Phương Loan – Viện Môi trường Nông nghiệpThực tế, nhiều mô hình giảm phát thải trong canh tác lúa đã được triển khai rộng rãi. Chương trình “1 phải, 5 giảm” (1P5G) và tưới ngắt quãng AWD trong Dự án chuyển đổi nông nghiệp bền vững (VnSAT) đã được áp dụng trên hơn 160.000 ha tại Đồng bằng sông Cửu Long, giúp tiết kiệm nước, phân bón và thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời giảm 25 - 30% phát thải khí nhà kính. Các mô hình sản xuất lúa đạt chứng nhận SRP (Sustainable Rice Platform) do Tập đoàn Lộc Trời triển khai cũng cho thấy hiệu quả giảm phát thải 20–25% so với canh tác truyền thống.
Bên cạnh đó, việc chấm dứt đốt rơm rạ sau thu hoạch và tái sử dụng phụ phẩm nông nghiệp đang mang lại nhiều kết quả tích cực. Thay vì đốt bỏ ngoài đồng (nguyên nhân phát sinh hàng triệu tấn CO₂ và CH₄ mỗi năm) nhiều địa phương đã áp dụng mô hình vùi rơm rạ, ủ compost, sản xuất nấm rơm, biochar hoặc phân bón hữu cơ. Các phương án này không chỉ giúp giảm phát thải tới 80% mà còn cải thiện độ phì của đất, tăng năng suất và tạo thêm nguồn thu nhập cho nông dân.
Hướng tới nông nghiệp xanh
Nhằm hiện thực hóa mục tiêu giảm phát thải khí mê-tan, Chính phủ đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia đến năm 2030, đặt mục tiêu giảm lượng phát thải trong trồng trọt từ 42,2 triệu tấn CO₂ tương đương vào năm 2025 xuống còn 30,7 triệu tấn vào năm 2030. Để đạt được mục tiêu này, ngành nông nghiệp triển khai nhiều nhóm giải pháp đồng bộ từ kỹ thuật, công nghệ đến quản lý và chính sách.
Đẩy mạnh thực hiện mô hình luân canh lúa - tôm để thích ứng biến đổi khí hậu (Ảnh: tepbac)Trong đó, trọng tâm là đầu tư hạ tầng thủy lợi phục vụ tưới tiên tiến, mở rộng mô hình luân canh lúa - tôm, chuyển đổi từ lúa sang cây trồng cạn hiệu quả hơn, và hoàn thiện hệ thống đo lường, báo cáo, thẩm định (MRV) nhằm giám sát minh bạch kết quả giảm phát thải. Song song, các mô hình kinh tế tuần hoàn trong trồng trọt cũng đang chứng minh hiệu quả, như “rơm rạ - nấm rơm - compost - lúa” hay “rơm rạ - biochar - lúa”, giúp giảm phát thải và tăng tích lũy các-bon trong đất.
Đặc biệt, chương trình “1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp” đang được Bộ Nông nghiệp và Môi trường triển khai được kỳ vọng trở thành bước ngoặt quan trọng, tạo nền tảng để nhân rộng các mô hình canh tác thân thiện môi trường, đủ điều kiện tham gia thị trường tín chỉ các-bon trong tương lai.
Tận dụng triệt để phế phụ phẩm nông nghiệp để phát triển kinh tế tuần hoàn, giảm phát thải (Ảnh: chinhphu.vn)Tuy nhiên, việc nhân rộng các giải pháp giảm phát thải vẫn gặp không ít thách thức. Quy mô sản xuất nhỏ lẻ, thiếu vốn đầu tư, biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp và thiếu cơ chế khuyến khích tài chính khiến nông dân và doanh nghiệp còn e dè trong chuyển đổi.
TS. Bùi Thị Phương Loan cho rằng, để đạt được mục tiêu này, cần sự vào cuộc đồng bộ của Nhà nước, doanh nghiệp và người dân. Trung ương cần sớm ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật về phát thải khí mê-tan, xây dựng phương pháp tính toán bậc 3 theo hướng dẫn của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) nhằm nâng cao độ chính xác. Các địa phương phải đẩy mạnh tuyên truyền, ngăn chặn tình trạng đốt rơm rạ, đồng thời khuyến khích hình thành hợp tác xã và liên kết chuỗi giá trị trong sản xuất lúa phát thải thấp.
Theo các chuyên gia, giảm phát thải khí mê-tan trong trồng trọt không chỉ là yêu cầu để Việt Nam thực hiện cam kết quốc tế về khí hậu, mà còn mang lại lợi ích kinh tế - xã hội - môi trường lâu dài. Một nền nông nghiệp phát thải thấp sẽ nâng cao giá trị nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế, đồng thời đóng góp tích cực vào mục tiêu quốc gia về phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Minh Khuê