Biến rác thải thành tài nguyên

Thay vì coi rác thải là gánh nặng cần loại bỏ, giờ đây rác thải tài nguyên quý giá có thể tái sử dụng, tái chế hoặc chuyển đổi thành sản phẩm mới.

Giải pháp này không chỉ giúp bảo vệ môi trường, giảm phát thải khí nhà kính, mà còn góp phần ứng phó biến đổi khí hậu, mở ra cơ hội cho một nền kinh tế xanh, hiệu quả và bền vững.

Vấn đề toàn cầu

Tại Việt Nam, mỗi ngày khoảng 60.000 tấn rác thải sinh hoạt được thải ra, tương đương với hơn 21 triệu tấn mỗi năm. Từ các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM cho đến các tỉnh thành, lượng rác thải này không ngừng gia tăng, đồng thời gánh nặng xử lý rác thải cũng ngày càng nặng nề. Phần lớn rác thải hiện nay vẫn được xử lý theo cách chôn lấp (hơn 80%) hoặc đốt bỏ, gây ô nhiễm không khí và tốn kém chi phí trong công tác xử lý. Thực trạng này không chỉ dẫn đến việc lãng phí tài nguyên mà còn gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe con người.

Tuy nhiên, lượng lớn rác thải này nếu được xử lý đúng cách, hoàn toàn có thể tái sử dụng hoặc tái chế, góp phần thúc đẩy kinh tế tuần hoàn (KTTH), biến rác thải thành tài nguyên. KTTH không chỉ là việc xử lý rác thải mà còn là một chiến lược tổng thể nhằm thay đổi cách thức sản xuất, tiêu dùng và tái chế của toàn xã hội.

Ông Nguyễn Trung Thắng, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Tài nguyên và Môi trường (ISPONRE) nhận định: “Nếu ví nền kinh tế tuyến tính như một con đường một chiều từ khai thác đến tiêu dùng rồi thải bỏ, thì KTTH là một vòng tròn sống động. Trong đó, rác thải trở thành tài nguyên, kéo dài vòng đời sản phẩm và làm giảm áp lực lên môi trường.”

Khác với mô hình kinh tế tuyến tính, nơi mọi thứ kết thúc sau khi sử dụng và bị thải bỏ, KTTH đề cao nguyên lý giảm thiểu - tái sử dụng - tái chế - tái tạo, do đó, chất thải sau khi tiêu dùng chưa bị thải bỏ ngay mà sẽ được đưa vào một chu trình khép kín, tái sử dụng hoặc tái chế để tạo ra các giá trị mới.

Tại các nước phát triển, mô hình KTTH đã được áp dụng rộng rãi. Ví dụ, Hà Lan tỷ lệ tái chế rác thải đã lên đến 90%; Nhật Bản đã đưa công nghệ tái chế vào mọi lĩnh vực, từ tái chế kim loại, nhựa cho đến rác thải điện tử. Những quốc gia này chứng minh rằng việc xử lý và tái sử dụng rác thải không chỉ mang lại lợi ích môi trường mà còn góp phần tạo ra giá trị kinh tế đáng kể.

Ở Việt Nam, nền KTTH vẫn còn là một khái niệm tương đối mới, song đã bắt đầu ghi nhận những bước tiến đáng kể trong nhận thức và hành động. Những năm gần đây, ngày càng nhiều doanh nghiệp và tổ chức trong nước triển khai các mô hình sản xuất, tiêu dùng bền vững, hướng đến việc giảm thiểu rác thải, tái sử dụng tài nguyên và kéo dài vòng đời sản phẩm. Đặc biệt, một số ngành như thực phẩm, đồ uống (F&B), xây dựng, thời trang và nông nghiệp đã có những chuyển động tích cực trong việc áp dụng KTTH.

Trong lĩnh vực F&B, Tập đoàn Nestlé Việt Nam là một trong những doanh nghiệp tiên phong với chiến lược "Tái sinh hành tinh", hướng đến mục tiêu không phát thải nhựa ra môi trường vào năm 2025. Nestlé đã thực hiện thu gom và tái chế bao bì sản phẩm, đồng thời đầu tư vào công nghệ chế biến tiết kiệm nước và năng lượng. 

Theo bà Nguyễn Thị Hạnh, Giám đốc Phát triển bền vững tại Nestlé Việt Nam: “Chúng tôi không coi rác thải là gánh nặng, mà là tài nguyên. Việc tái chế nhựa không chỉ giảm ô nhiễm mà còn tạo ra giá trị kinh tế mới. Chúng tôi luôn nỗ lực trong việc thay đổi thói quen tiêu dùng của cộng đồng và khuyến khích hành động xanh ngay từ cấp độ cá nhân.”

Ở ngành thép, một lĩnh vực có mức phát thải carbon cao, Tập đoàn Hòa Phát đã có những bước chuyển đáng kể khi tái sử dụng gần như toàn bộ phế liệu thép làm nguyên liệu đầu vào cho sản xuất. Bên cạnh đó, Hòa Phát cũng đầu tư hệ thống xử lý khí thải tuần hoàn, tận dụng nhiệt từ quá trình luyện gang để phát điện và tái sử dụng nước làm mát. Giải pháp này là minh chứng rõ ràng cho việc áp dụng KTTH giúp ngành công nghiệp nặng cắt giảm chi phí sản xuất và giảm áp lực lên môi trường.

Còn trong nông nghiệp, Vinamilk cũng là một điển hình tiêu biểu khi phát triển mô hình nông nghiệp tuần hoàn tại các trang trại bò sữa chuẩn quốc tế. Tại đây, phụ phẩm từ chăn nuôi bò sữa như phân, chất thải hữu cơ được xử lý để sản xuất khí sinh học (biogas) và phân bón hữu cơ phục vụ trồng trọt. Hệ thống nước thải sau xử lý đạt chuẩn được tái sử dụng cho tưới tiêu và vệ sinh chuồng trại, giúp tiết kiệm tài nguyên nước. Đồng thời, nguồn năng lượng tái tạo từ biogas còn được Vinamilk sử dụng để vận hành một phần trang trại, giảm phụ thuộc vào điện lưới. Nhờ đó, mô hình nông nghiệp tuần hoàn của Vinamilk vừa góp phần nâng cao năng suất chăn nuôi, vừa giảm phát thải và hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

Giải pháp cho một tương lai xanh

Các chuyên gia cho rằng, mặc dù nền KTTH đang dần trở thành xu thế, nhưng quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế tuyến tính sang mô hình tuần hoàn tại Việt Nam vẫn gặp nhiều thách thức, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải thay đổi cách tiếp cận: không chỉ là xử lý rác, mà là quản lý rác như một phần của vòng tuần hoàn kinh tế. Để vượt qua bài toán rác thải và hướng tới một tương lai xanh, các giải pháp về công nghệ, chính sách và nâng cao nhận thức cộng đồng cần được triển khai đồng bộ.

Phân loại rác tại nguồn: là giải pháp cơ bản nhưng vô cùng quan trọng giúp tách biệt những loại rác có thể tái chế, tái sử dụng từ những loại rác không thể xử lý. Phân loại rác tại nguồn không chỉ giảm tải cho hệ thống xử lý rác mà còn tạo cơ hội cho việc tái chế và tái sử dụng các vật liệu, đặc biệt là trong bối cảnh nguồn tài nguyên ngày càng cạn kiệt. Khi người dân hình thành thói quen phân loại rác, việc xử lý và tái chế sẽ trở nên dễ dàng hơn, từ đó giảm bớt áp lực lên môi trường.

Thực tế cho thấy việc thực hiện phân loại rác tại nguồn ở Việt Nam vẫn còn khá hạn chế, đặc biệt là ở khu vực nông thôn và các khu vực có mật độ dân cư thấp. Để nâng cao hiệu quả phân loại, cần xây dựng một hệ thống phân loại đồng bộ, dễ thực hiện và khuyến khích mọi người dân tham gia. Các chương trình tuyên truyền về tầm quan trọng của việc phân loại rác cần được đẩy mạnh, đồng thời các chính sách hỗ trợ như ưu đãi thuế cho các sản phẩm thân thiện với môi trường cũng sẽ giúp thúc đẩy hành động này.

Tái chế: là một trong những giải pháp giúp biến những chất thải không còn giá trị thành tài nguyên có thể sử dụng lại trong sản xuất. Giải pháp này đặc biệt quan trọng khi Việt Nam đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường do rác thải nhựa, kim loại, giấy... Các loại rác này khi không được tái chế sẽ mất hàng trăm năm để phân hủy, gây ảnh hưởng lâu dài cho hệ sinh thái.

Tuy nhiên, để tái chế hiệu quả, cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ và cơ sở hạ tầng. Các doanh nghiệp trong ngành công nghiệp tái chế cần được khuyến khích nâng cao công nghệ, cải thiện quy trình tái chế để đạt được hiệu quả cao nhất. Chính phủ có thể triển khai các chính sách như cung cấp hỗ trợ tài chính, giảm thuế cho các công ty đầu tư vào công nghệ tái chế.

Một số doanh nghiệp đã và đang thực hiện những sáng kiến tái chế ấn tượng, như Coca-Cola và Nestle, với các dự án sử dụng nhựa tái chế trong sản phẩm của mình, hay việc sản xuất bao bì có thể tái sử dụng hoặc phân hủy sinh học.

Nâng cao nhận thức cộng đồng: Để giải quyết triệt để vấn đề rác thải, nâng cao nhận thức cộng đồng là một yếu tố then chốt. Mặc dù nhiều chiến dịch tuyên truyền đã được triển khai, nhưng thói quen xử lý rác thải của người dân vẫn còn chưa đạt hiệu quả cao. Để thay đổi thói quen này, các chương trình giáo dục về bảo vệ môi trường, về phân loại và tái chế rác cần được đưa vào các trường học, tổ chức cộng đồng và doanh nghiệp.

Một trong những phương pháp hiệu quả để thay đổi nhận thức là cung cấp thông tin rõ ràng về tác động của việc xử lý rác không đúng cách. Các chiến dịch thông qua các kênh truyền thông, mạng xã hội, cũng như các hoạt động cộng đồng có thể giúp người dân dễ dàng tiếp cận thông tin về các biện pháp giảm thiểu rác thải và tham gia vào các hoạt động bảo vệ môi trường.

Ngoài ra, những mô hình thu gom rác thải tái chế từ cộng đồng cũng cần được triển khai mạnh mẽ. Tại một số khu dân cư và các doanh nghiệp lớn, chương trình thu gom rác thải tái chế cần được tổ chức định kỳ, giúp người dân và các tổ chức có cơ hội tham gia vào việc tái chế rác thải.

Chính sách và pháp lý: Chính phủ đóng vai trò rất lớn trong việc xây dựng và thực thi các chính sách để giải quyết vấn đề rác thải. Một hệ thống chính sách đầy đủ và đồng bộ sẽ giúp các doanh nghiệp và người dân thực hiện các giải pháp bảo vệ môi trường một cách hiệu quả hơn. Các chính sách cần được củng cố bao gồm việc cung cấp các ưu đãi thuế cho các doanh nghiệp tham gia vào hoạt động tái chế, cấm sử dụng các sản phẩm nhựa khó phân hủy và thúc đẩy các sáng kiến giảm thiểu rác thải.

Ngoài ra, các chương trình hỗ trợ doanh nghiệp trong việc chuyển đổi sang sản xuất bền vững cũng cần được đẩy mạnh. Chính phủ có thể áp dụng các chính sách hỗ trợ tài chính cho các dự án sản xuất bao bì tái chế hoặc các sản phẩm có thể phân hủy sinh học. Đồng thời, các quy định về phân loại rác, xử lý chất thải trong sản xuất cần được nghiêm túc thực hiện.

Việc kết hợp đồng bộ các giải pháp sẽ góp phần mở ra cơ hội lớn cho một tương lai bền vững, trong đó rác thải không chỉ được giảm thiểu mà còn được tái chế thành các tài nguyên có giá trị. Để thực hiện được điều này, mỗi người dân, doanh nghiệp và chính phủ cần chung tay hành động vì một môi trường sống xanh và sạch hơn.

Từ ngày 01/01/2024, chính sách Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) theo Luật Bảo vệ Môi trường 2020 chính thức có hiệu lực đối với nhiều nhóm sản phẩm như: pin, ắc quy, dầu nhớt, săm lốp và bao bì thương phẩm. Theo đó, các doanh nghiệp sản xuất và nhập khẩu có trách nhiệm tái chế hoặc đóng góp tài chính vào Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam để hỗ trợ hoạt động thu gom, xử lý chất thải. Theo thông tin từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, chỉ trong năm đầu triển khai, các doanh nghiệp đã đóng góp khoảng 1.500 tỷ đồng vào quỹ này. Nguồn vốn không chỉ giúp địa phương tăng cường thu gom, xử lý rác thải mà còn tạo dòng tài chính ổn định để thúc đẩy ngành tái chế. Đây được xem là bước ngoặt quan trọng khi ngành tái chế không còn chỉ phụ thuộc vào thị trường tự do mà đã có thêm sự tham gia trách nhiệm và dài hạn của doanh nghiệp.

​​​​​​​

Minh Khuê