Sự gia tăng mật độ dân số và phương tiện giao thông tại các đô thị lớn đang dẫn đến những hệ lụy nghiêm trọng về môi trường, đặc biệt là ô nhiễm không khí và tiếng ồn. Trước tình trạng đó, nhiều thành phố trên thế giới đã áp dụng các mô hình quản lý giao thông mới, trong đó đáng chú ý là “vùng giao thông không phát thải” (Zero-Emission Zones – ZEZ). Đây được xem là một giải pháp chiến lược nhằm giảm phát thải khí nhà kính từ phương tiện giao thông, cải thiện chất lượng không khí và thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang đô thị bền vững.
Lộ trình không phát thải – từng bước nhưng quyết đoán
Theo Viện Tài nguyên Thế giới (WRI), vùng không phát thải (ZEZ) không đòi hỏi quá nhiều ngân sách để triển khai, nhưng mang lại lợi ích rõ rệt về môi trường, sức khỏe và kinh tế. Điểm đáng chú ý là hầu hết các thành phố đều triển khai thí điểm ZEZ trong phạm vi nhỏ trước khi áp dụng rộng rãi – vừa để hoàn thiện mô hình, vừa đảm bảo đồng thuận xã hội.
Tính đến năm 2024, đã có khoảng 10 thành phố trên thế giới triển khai hoặc công bố kế hoạch thí điểm ZEZ, trong đó có Amsterdam, Rotterdam, London, Oxford, Brussels, Oslo, Santa Monica, Los Angeles và bốn thành phố của Trung Quốc là Thâm Quyến, Phật Sơn, Đông Quan và Hàng Châu.
Từ vùng phát thải thấp đến vùng không phát thải
Nhiều thành phố khởi đầu bằng mô hình vùng phát thải thấp (LEZ), vốn chỉ giới hạn các phương tiện không đạt tiêu chuẩn khí thải, sau đó nâng cấp dần thành vùng không phát thải (ZEZ). Amsterdam là ví dụ điển hình với kế hoạch đến năm 2030 sẽ áp dụng ZEZ toàn thành phố. Hiện tại, các phương tiện như xe tay ga hay xe máy chạy xăng đã bị cấm tại khu vực đô thị trung tâm.
Xe buýt điện thuộc mạng lưới R-NET đang hoạt động tại Amsterdam – một phần trong chiến lược giao thông không phát thải của thành phố. (Nguồn: Báo cáo “Zero-Emission Mobility in Amsterdam – Implementation Agenda 2023–2026”, Thành phố Amsterdam.)Eindhoven cũng đang hướng đến thiết lập vùng ZEZ cho xe tải, xe giao hàng và xe buýt. Tương tự, Paris đặt mục tiêu biến toàn bộ vùng LEZ hiện tại thành ZEZ vào năm 2030.
Tuy nhiên, mô hình ZEZ không nhất thiết phải phát triển từ LEZ. Oxford (Anh) và Thâm Quyến (Trung Quốc) là những thành phố đã thí điểm ZEZ ngay từ đầu, dựa trên điều kiện và mục tiêu riêng.
Xe tải – “đòn bẩy” chuyển đổi ban đầu
Một điểm chung của nhiều đô thị là chọn xe tải làm đối tượng ưu tiên khi bắt đầu triển khai ZEZ. Lý do là vì xe tải thường xuyên di chuyển vào trung tâm, gây ô nhiễm nặng nhưng lại ít bị chú ý so với xe cá nhân. Mặt khác, thị phần xe cá nhân điện đang tăng nhanh, trong khi xe tải điện còn ít, giá cao và chưa phổ biến.
Amsterdam dự kiến bắt đầu áp dụng ZEZ cho xe tải nhẹ và xe van bên trong đường vành đai A10 từ năm 2025. Còn tại Trung Quốc, Đông Quan và Hàng Châu đã cấm xe tải diesel vào trung tâm và đặt mục tiêu xóa sổ hoàn toàn phương tiện phát thải tại khu vực này.
Khởi đầu nhỏ – tránh xáo trộn lớn
Thâm Quyến được đánh giá là một trong những mô hình đáng học hỏi khi triển khai ZEZ. Bắt đầu từ năm 2018, thành phố này thiết lập 10 khu ZEZ với tổng diện tích 22 km² – chỉ chiếm khoảng 1,1% diện tích toàn đô thị. Các khu vực được lựa chọn là nơi thường xuyên ô nhiễm, thiếu chỗ đỗ và mật độ giao thông cao, nằm gần trường học hoặc cơ quan hành chính nhằm tận dụng các chính sách mua sắm công để chuyển sang xe điện. Đến năm 2023, Thâm Quyến mở rộng thêm 6 khu ZEZ mới gần các trường đại học và công viên, từng bước nhân rộng mà không gây xáo trộn đời sống người dân.
Hầu hết các thành phố khác cũng chọn phạm vi từ 4 đến 31 km² cho giai đoạn đầu, sau đó tùy tình hình mà điều chỉnh mở rộng hoặc thay đổi vị trí áp dụng – kể cả các khu công nghiệp, sân bay hay cảng biển.
Gỡ khó cho doanh nghiệp nhỏ
Chuyển đổi sang phương tiện không phát thải là thách thức lớn đối với các công ty vận tải nhỏ, vốn thiếu nguồn lực đầu tư xe mới. Thành phố Rotterdam đã chủ động hỗ trợ bằng cách cung cấp trợ cấp mua xe điện, hướng dẫn miễn thuế, triển khai chương trình lái thử và xây dựng mạng lưới trạm sạc công cộng tại các điểm phân phối, trung chuyển và văn phòng.
Quan trọng hơn, Rotterdam cho doanh nghiệp giai đoạn chuyển tiếp dài hạn: chính sách ZEZ được công bố từ năm 2020 và chỉ bắt đầu áp dụng sau đó 4 năm, với lộ trình loại bỏ dần xe dùng nhiên liệu truyền thống trong 3–5 năm kế tiếp.
Hướng tới một đô thị trong lành và công bằng
Dù là một chính sách đầy tham vọng, các chuyên gia khẳng định rằng vùng giao thông không phát thải hoàn toàn khả thi nếu được triển khai hợp lý, linh hoạt và có sự hỗ trợ phù hợp cho nhóm yếu thế.
WRI nhấn mạnh: “Đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang phương tiện không phát thải là yếu tố then chốt để cải thiện chất lượng không khí, giảm rủi ro sức khỏe và cắt giảm phát thải khí nhà kính. Tuy nhiên, cần đảm bảo chính sách không gây tổn hại cho cộng đồng dễ bị tổn thương, mà ngược lại, còn tạo thêm cơ hội tiếp cận giao thông sạch, hiệu quả và công bằng hơn.”
Các thành phố như Amsterdam, Thâm Quyến hay Rotterdam đang cho thấy: nếu có lộ trình đúng đắn, vùng không phát thải không chỉ là xu hướng – mà là tương lai tất yếu của các đô thị hiện đại.
Cục Biến đổi khí hậu (Tổng hợp)