Tre có đặc trưng dẻo dai, cho phép khung công trình uốn cong và đung đưa khi gặp gió lớn. Tuy nhiên, tính đến nay, chỉ có tám quốc gia ban hành quy chuẩn xây dựng quốc gia cho tre.
Tại Điện Phương, Quảng Nam (nay thuộc Điện Bàn, Đà Nẵng), để ứng phó với tình trạng mưa lũ do biến đổi khí hậu, các kiến trúc sư đã thiết kế ra công trình lò gốm độc đáo có khả năng thích ứng linh hoạt với mưa lũ. Lấy cảm hứng từ nhịp điệu của mùa mưa, vào năm 2016, công ty kiến trúc Tropical Space đã thiết kế một xưởng gốm chống lũ cho nghệ nhân địa phương đặt tên là Terra Cotta Studio.
Hàng năm, nước lũ kéo đến làm ngập phần chân của công trình hình khối độc đáo này. Nhưng thay vì cuốn trôi, dòng nước lại nhẹ nhàng chảy qua những bức tường gạch lỗ. Thiết kế tường gạch đan xen này không chỉ giúp nước lũ đi qua mà còn tận dụng luồng gió và bóng mát để chống chọi với khí hậu khắc nghiệt của miền Trung.
Những bức tường gạch lỗ của Terra Cotta Studio tại Điện Phương, một ngôi làng thường xuyên bị ngập lụt ở Việt Nam, cho phép nước sông chảy qua mà không làm hư hại công trình. (Ảnh: Oki Hiroyuki)Năm 2023, các kiến trúc sư đã mở rộng dự án với Terra Cotta Workshop, một cơ sở liền kề bao gồm không gian làm việc cho các nghệ nhân khác với một lò nung lớn và trung tâm đón khách. Bên trong, các tác phẩm được đặt trên các bục cao 2 mét, vượt mức lũ cao nhất từng ghi nhận trong thế kỷ này tại làng. Hệ thống điện được lắp đặt cách mặt đất gần 1 mét, và thiết bị có thể dễ dàng chuyển lên kệ cao khi mùa mưa đến.
“Chúng tôi không thiết kế công trình để chống lại dòng nước. Thay vào đó, nó đứng đó và lặng lẽ quan sát sự lên xuống của dòng sông.” kiến trúc sư Nguyễn Hải Long chia sẻ.
Bên trong, những bức tường gạch lỗ vừa tạo bóng mát vừa thúc đẩy lưu thông không khí. (Ảnh: Oki Hiroyuki)Nguyễn Hải Long thuộc thế hệ kiến trúc sư trẻ tại Việt Nam quay về với vật liệu địa phương và kỹ thuật xây dựng truyền thống như những giải pháp bền vững trước biến đổi khí hậu. Anh cho biết thiết kế của Terra Cotta Studio và Workshop lấy cảm hứng từ những ngôi nhà buôn truyền thống trong vùng, vốn thường sống sót qua mùa lũ nhờ tường gạch lỗ.
Xưởng được nghệ nhân Lê Đức Hạ sử dụng để chế tạo các tác phẩm tượng đất sét và gốm sứ. (Ảnh: Oki Hiroyuki)“Nếu sống hòa hợp với tự nhiên, chúng ta sẽ nhận ra cả giới hạn lẫn món quà mà thiên nhiên ban tặng. Nếu không có sự gắn kết sâu sắc với đất đai, chúng ta có thể bỏ lỡ niềm vui hay những thay đổi tinh tế của tự nhiên.” anh Long nói. Anh cũng cho rằng lũ lụt không chỉ mang đến sự tàn phá mà còn đem cả đất đai màu mỡ hơn và nguyên vật liệu.
Ở nơi chịu tác động trực diện của biến đổi khí hậu
Với hơn 3.200 km bờ biển và các vùng đồng bằng châu thổ, Việt Nam liên tục được xếp vào nhóm những quốc gia dễ bị tổn thương nhất trên thế giới do biến đổi khí hậu. Theo Quỹ Toàn cầu về Giảm nhẹ và Phục hồi Thiên tai (GFDRR), hơn 70% dân số Việt Nam thường xuyên phải đối mặt với các hiểm họa tự nhiên như bão, lũ lụt và xâm nhập mặn. Riêng năm 2020, tác động của khủng hoảng khí hậu (nước biển dâng, bão dữ dội hơn, v.v.) đã khiến Việt Nam thiệt hại khoảng 10 tỷ đô la, tương đương 3,2% GDP, theo Ngân hàng Thế giới.
Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) ước tính 40% diện tích Đồng bằng sông Cửu Long, nơi sinh sống của khoảng 18 triệu người, sẽ bị ngập nước vào năm 2100.
Một phương án thử nghiệm từ H&P Architects cho thấy khả năng triển khai nối những ngôi nhà nổi tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long thường xuyên ngập lụt. (Ảnh: Lê Minh Hoàng)Trước những mối đe dọa ngày càng tăng, H&P Architects (Hà Nội) đang tái định hình các công trình xây dựng như những thực thể sống, có thể lên xuống theo mực nước - những cấu trúc được neo chắc chắn bằng cọc và dây thừng.
Mô hình Nhà tre nổi của công ty mang đến giải pháp cho các cộng đồng dễ bị ngập lụt ở Đồng bằng sông Cửu Long. Các cột tre đặc lõi tạo thành khung tam giác nhẹ nhưng vững chắc, nổi trên các thùng nhựa tái chế. Mái nhà vươn rộng ra ngoài giúp hứng nước mưa và lắp đặt các tấm pin mặt trời, cung cấp nguồn nước và điện dự phòng khi đường sá bị ngập.
Ngôi nhà được neo cố định xuống đáy sông, có thể lên xuống theo thủy triều cả trong những cơn bão lớn. (Ảnh: Lê Minh Hoàng)Hệ thống cửa linh hoạt có thể dễ dàng mở hoặc đóng tùy theo điều kiện, giúp ngôi nhà thông thoáng khi trời khô ráo và kín gió khi bão đến.
Hệ thống cửa linh hoạt của công trình thử nghiệm Nhà tre nổi cho phép thông gió tự nhiên, có thể đóng lại để bảo vệ ngôi nhà trong bão. (Ảnh: Lê Minh Hoàng)Ý tưởng này được phác thảo vào năm 2015 và hoàn thành nguyên mẫu theo kích thước thật vào năm 2022. Tuy nhiên, việc triển khai rộng rãi các ngôi nhà này hiện vẫn bị hạn chế bởi luật xây dựng Việt Nam, vốn chưa công nhận tre là vật liệu xây dựng vĩnh cửu và chưa có quy định rõ ràng để cấp phép nhà ở trên mặt nước.
Ứng dụng độ dẻo dai của tre
Bão nhiệt đới là một mối đe dọa ngày càng gia tăng tại Việt Nam, với nhiều cơn bão trong một năm.
Tại làng Cẩm Thanh, gần điểm du lịch Hội An, Nhà cộng đồng Casamia được xây trên bệ bê tông cao bên bờ sông. Công trình do VTN Architects thiết kế, sử dụng 22 khung vòm tre tạo thành mái vòm cao gần 9 mét, có khả năng chống chịu gió mạnh.
Tre có đặc trưng dẻo dai, cho phép khung công trình uốn cong và đung đưa khi gặp gió lớn. Phần mái lợp lá được gia cố bằng một lớp lưới thép, tăng khả năng bảo vệ nội thất khỏi tác động khắc nghiệt của thiên nhiên. Công trình đã vượt qua mùa bão tàn khốc năm 2020, với hơn một chục cơn bão đổ bộ vào đất nước.
Nhà cộng đồng Casamia có vòm mái tre đã chống chịu được các cơn bão nhiệt đới. (Ảnh: Ori Hiroyuki)Cách đó khoảng 560 km, tại HippoFarm - khu du lịch sinh thái gần Thành phố Hồ Chí Minh, T3 Architects có một cách tiếp cận khác: sử dụng vật liệu cách nhiệt từ vỏ trấu và các thùng xe ngựa bằng thép tái chế để nâng tòa nhà ký túc xá chính lên trên mực nước lũ. Vỏ trấu trộn với đất tảo cát giúp cách nhiệt, chống côn trùng và chịu ẩm tốt. Thiết kế này dựa trên nhiều nguyên lý xây dựng truyền thống của Việt Nam, như mái hiên rộng che nắng mưa, thông gió chéo với các cửa đối diện để tăng lưu thông không khí. Các kiến trúc sư cũng ưu tiên vật liệu địa phương như gạch, cát, vôi và tre.
T3 Architects đã nâng tòa nhà ký túc xá HippoFarm lên trên mực nước lũ. (Ảnh: Herve Gouband/Alisa Production)“Tái sử dụng các vật liệu hiện có là một phần trong cách tiếp cận tiết kiệm của chúng tôi. Bằng cách giải quyết các thách thức khí hậu leo thang bao gồm các đợt nắng nóng thường xuyên, bão bất ngờ và lũ lụt ngày càng tồi tệ, HippoFarm đưa ra một giải pháp bền bỉ, ít carbon đối phó với khí hậu đang ấm lên của Việt Nam.” - Charles Gallavardin, đồng sáng lập và tổng giám đốc của T3 Architects cho biết.
Giải pháp địa phương, tầm nhìn toàn cầu
Những giải pháp kiến trúc này được đúc kết từ hàng thế kỷ thích nghi với khí hậu, có thể sẽ lan tỏa ra ngoài Việt Nam. Đại diện H&P Architects cho biết đã nhận được nhiều đề nghị về nhà tre nổi từ các cộng đồng dễ bị thiên tai ở châu Á và các nơi khác như Tonle Sap (Campuchia), Philippines, Ấn Độ, Trung Quốc và thậm chí cả Hoa Kỳ.
Hiện tại, dự án vẫn chỉ đang trong quá trình thử nghiệm, chưa được thương mại hóa. Tuy nhiên, nếu triển khai ở nước ngoài, không có tre, có thể thay bằng gỗ địa phương hoặc giàn giáo thép tái chế.
Trong khi đó, VTN Architects cũng đã được mời thiết kế nhiều dự án tre lớn ở nước ngoài, như nhà hàng quy mô lớn tại Hạ Môn (Trung Quốc). Các cột tre được ngâm nước và hun khói trước khi sử dụng, một phương pháp xử lý truyền thống của Việt Nam giúp tăng độ bền của vật liệu đến nửa thế kỷ.
Tuy nhiên, dù tre phù hợp với nhiều bối cảnh toàn cầu, rào cản pháp lý vẫn là trở ngại lớn. Tính đến nay, chỉ có tám quốc gia ban hành quy chuẩn xây dựng quốc gia cho tre.
Ngọc Anh biên dịch (Nguồn: CNN)